Πιστεύεις; Ζούμε σε μια εποχή που είναι καλά προσαρμοσμένη στην ανατρεπτική δύναμη των λέξεων, αλλά υπάρχει μία λέξη που έχει μεγαλύτερη δύναμη να διχάζει από τις περισσότερες – «φάντασμα». Στον κουρασμένο μας κόσμο, όπου έχουμε δει και ακούσει τα πάντα, η δήλωση «έχω δει ένα φάντασμα» εξακολουθεί να έχει τη δύναμη να σιωπά ένα δωμάτιο και να αλλάζει για πάντα τον τρόπο που βλέπεις κάποιον ή που σε βλέπουν οι άλλοι. Αν είσαι σκεπτικιστής, πώς θα αντιδρούσες αν ο σύντροφός σου ισχυριζόταν ότι το σπίτι είναι στοιχειωμένο; Αν είσαι άνθρωπος που πιστεύει, πώς θα ένιωθες αν κάποιος που αγαπάς σου έλεγε ότι το φάντασμα που είδες δεν υπάρχει;
Με γοητεύουν τα φαντάσματα από τότε που ήμουν παιδί. Ίσως αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι μεγάλωσα σε μια οικογένεια που ήταν βαθιά άθεη, κι έτσι, μέσα στις ανησυχίες της νιότης, άρχισα να αναρωτιέμαι αν κάπου υπήρχε ένα άλλο βασίλειο όπου βασιλεύει η μαγεία, μα φανερώνεται μόνο σε όσους πιστεύουν πραγματικά. Μερικοί άνθρωποι μπορεί να βρήκαν τον Θεό, αλλά εγώ βρήκα φαντάσματα. Επηρεασμένος από ταινίες τρόμου, μια γεμάτη κραυγές εκδρομή για να δω το «The Woman in Black», και το θρυλικό πλέον βιβλίο της Usborne, «Κόσμος του Αγνώστου: Φαντάσματα» –ορισμένες σελίδες τόσο τρομακτικές που δεν μπορούσα να τις κοιτάξω ακόμα και σε μια καλά φωτισμένη σχολική βιβλιοθήκη–, το ενδιαφέρον μου μεγαλώνοντας και, ως ενήλικας, συνδέθηκε με την συνειδητοποίηση της δικής μου θνητότητας. Η ιδέα ότι ο θάνατος δεν ήταν το τέλος φαινόταν ελκυστική, αλλά πίστευα πραγματικά; Όχι… καλά, ίσως… αλλά τα φαντάσματα παρέμειναν μια αφηρημένη έννοια που απολάμβανα σε βιβλία και ταινίες, μέχρι που μια καλή φίλη μου μου είπε ότι είχε δει ένα. Βρήκα την αφήγησή της απίστευτη και ταυτόχρονα απόλυτα πειστική. Μου φάνηκε ότι η θέαση ενός φαντάσματος είναι μια αστυνομική ιστορία, όπου τόσο ο μάρτυρας όσο και το φάντασμα είναι ύποπτοι. Απογυμνώνει τη σχέση μας με τον αφηγητή. Τους εμπιστευόμαστε καθώς αποκαλύπτουν αυτήν τη στιγμή βαθύτατου φόβου που αλλάζει τη ζωή; Ποιες είναι οι συνέπειες αν δεν μπορούμε; Η ιδέα για το θεατρικό έργο γεννήθηκε…
Έχω περάσει πολλά από τα τελευταία χρόνια παίρνοντας συνεντεύξεις από ανθρώπους που είναι πεπεισμένοι ότι έχουν δει φαντάσματα. Ξεκίνησε ως έρευνα για το 2:22, αλλά οι ιστορίες που συνέλεξα σύντομα απέκτησαν ζωή από μόνες τους, δημιουργώντας δύο σειρές podcast, Haunted και στη συνέχεια The Battersea Poltergeist για το BBC. Τώρα λαμβάνω μια σταθερή ροή email από ανθρώπους που πιστεύουν ότι έχουν βιώσει παραφυσικές εμπειρίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο αποστολέας δεν έχει πει τίποτα, σε κανέναν πριν, από φόβο μήπως γελοιοποιηθεί ή αμφισβητηθεί η λογική του. Το να είσαι στοιχειωμένος έχει γίνει ταμπού. Οι ιστορίες μπορεί να είναι ισχυρές, τρομακτικές και μερικές φορές βαθιά συγκινητικές. Πολλές από τις εμπειρίες μπορούν, νομίζω, να εξηγηθούν, αλλά υπάρχει μια υγιής μειοψηφία που αψηφά τις εύκολες απαντήσεις. Αυτές είναι οι ιστορίες που με κάνουν να χτυπάει η καρδιά μου.
Λοιπόν, υπάρχουν στ' αλήθεια φαντάσματα; Οι παραφυσικές εμπειρίες ακολουθούν ορισμένα μοτίβα κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Οι αναφορές για φαντάσματα δεν έχουν αλλάξει από τους ρωμαϊκούς χρόνους – χτυπούν στους τοίχους και ρίχνουν αντικείμενα σε δωμάτια. Οι πιστοί το αναφέρουν αυτό ως ένα σύνολο αποδείξεων, ενώ οι σκεπτικιστές το βλέπουν ως μετάδοση της πίστης. Αυτό που νομίζω ότι αποδεικνύεται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, όμως, είναι πόσο πολύ οι άνθρωποι χρειάζονται φαντάσματα‧ πόσο βαθιά ριζωμένα και δύσκολα μετατοπίσιμα είναι στην ψυχή μας‧ το υπερφυσικό αντίστοιχο του Ιαπωνικού knotweed (ακακία). Υπάρχει λόγος που, παρά την πρόοδο της επιστήμης, δεν έχουμε στείλει ποτέ τα φαντάσματα στον κάδο απορριμμάτων των περιττών δεισιδαιμονιών μαζί με τα ξωτικά και τους μονόκερους.
Η υπερυσική πίστη περνά από περιόδους άνθησης. Μετά και τους δύο παγκόσμιους πολέμους, υπήρξε μαζική γοητεία με τις πνευματιστικές συνεδρίες και τον πνευματισμό, καθώς η κοινωνία προσπαθούσε να επεξεργαστεί το χάος και την απώλεια ζωών. Τώρα, οι δικές μας αβέβαιες, γεμάτες θάνατο εποχές γεννούν μια νέα παραφυσική αναγέννηση. Ο τρόμος είναι εξαιρετικά δημοφιλής στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, υπάρχει μια μόδα για ανατριχιαστικά podcast όπως το δικό μου, και η ιστορίες φαντασμάτων είναι και πάλι μια θαυμαστή λογοτεχνική μορφή. Στον πραγματικό κόσμο, υπάρχει επίσης μια ανησυχητική αναγέννηση των εξορκισμών, τόσο στη χριστιανική όσο και στην ισλαμική πίστη.
Ένας σκεπτικιστής μπορεί να το δει αυτό ως σημάδι των καιρών –η παράλογη πίστη και η γυμνή πίστη θριαμβεύουν πάνω από την επιστήμη και τον ορθολογισμό– αλλά είναι δυνατόν να το διαβάσουμε με διαφορετικό τρόπο: όχι ως σύμπτωμα χάους αλλά ως αντίδρασή μας σε αυτό‧ μια συλλογική επιθυμία για μαγεία και ελπίδα σε έναν κόσμο που φαίνεται ζοφερός και σκληρός. Αυτό είναι το παράδοξο της πίστης στα φαντάσματα – κάτι που είναι τόσο γεμάτο θάνατο είναι επίσης βαθιά παρηγορητικό. Οι ιστορίες φαντασμάτων, εκθέτοντάς μας στην έξαψη του τρόμου με περιορισμένο τρόπο, ενισχύουν την ασφάλεια της δικής μας ύπαρξης. Είναι η άμυνά μας απέναντι στον μεγαλύτερο εχθρό της ανθρωπότητας: τον θάνατο‧ ένας τρόπος να επεξεργαστούμε τη φριχτή σκέψη πως μια μέρα εμείς και όλα όσα αγαπάμε θα πάψουμε απλώς να υπάρχουμε και τα μεγάλα μας επιτεύγματα θα χάσουν κάθε νόημα.
Ίσως οι σκεπτικιστές χρειάζεται να είναι προσεκτικοί με το τι εύχονται, θέλοντας να διαλύσουν τις ανατριχιαστικές σκιές κάτω από τα ισχυρά φώτα της λογικής. Είτε πιστεύουμε σε αυτά είτε όχι, τα φαντάσματα είναι το ρυθμιστικό στοιχείο της κοινωνίας μεταξύ ζωής και θανάτου, και ένας κόσμος χωρίς αυτά –με κάθε γωνιά και σχισμή φωτισμένα, χωρίς να αφήνει πουθενά τους νεκρούς να κρυφτούν ή εμάς να κρυφτούμε από τον θάνατο– είναι μια πραγματικά τρομακτική ιδέα. Ίσως το ερώτημα δεν είναι «Υπάρχουν φαντάσματα;», αλλά «Μπορούμε να υπάρξουμε χωρίς φαντάσματα;»
***
Danny Robins
2:22 – A Ghost Story
Μια ιστορία φαντασμάτων
